Tragedia traktatu Stasino. Historia jednego z największych grobów na Białorusi

W 1942 r. Niemcy zlikwidowali stołeczne getto. Ogromna kopalnia fundamentów wykopana przed wojną przez jeńców radzieckich pod podziemnymi hangarami przyszłego lotniska stała się grobem dla 12,5 tys. osób. W traktacie Stasino rozstrzeliwano Żydów, Białorusinów, Ukraińców i Rosjan. W samym Stolinie pozostało mniej niż 5 tys. mieszkańców, choć przed wojną mieszkało tu około 13 tys. osób. Dziś w miejscu strzelaniny, w środku lasu, znajdują się dwa pomniki.

Stolin i jego mieszkańcy przed wojną

Pod koniec XIX w. w Stolinie mieszkali głównie Żydzi (według spisu powszechnego z 1897 r. na 3342 mieszkańców było ich 2489). Od 1921 r. miasto znalazło się w granicach Polski. W tym okresie nastąpił rozkwit działalności gospodarczej Stolina. W 1941 r. mieszkało tu już ok. 13 tys. osób (tak jak i dziś), a społeczność żydowska liczyła 8,5 tys. osób.

Stolin, ulica Kostjuszki, 1939

W 1939 roku na terytorium zachodniej Białorusi pojawiła się władza radziecka. Gminy żydowskie zostały zlikwidowane, a ich majątek upaństwowiony. Rozpoczęły się aresztowania i represje. Liderzy organizacji żydowskich zostali aresztowani i przesiedleni w odległych regionach Rosji. Pozwoliło im to przetrwać, ponieważ losy Żydów, którzy pozostali w stolicy, były tragiczne.

Przedwojenny Stolin

Rozpoczęcie wojny, życie w stołecznym getcie

Po rozpoczęciu Wielkiej Wojny Ojczyźnianej Stolin został zajęty przez Niemców już 12 lipca 1941 roku. A wiosną 1942 roku naziści utworzyli getto, do którego zwozili Żydów z miasta i okolicznych wsi. Został on zorganizowany przez Judenrat, żydowski organ rządowy na czele z warszawskim Żydem, Bergerem.

Na Żydów w getcie nałożono wiele ograniczeń, za naruszenie których Niemcy natychmiast ich rozstrzelali. Wszyscy musieli nosić żółte gwiazdki, a po 19:00 Żydzi musieli być w domu za zamkniętymi okiennicami.

Synagoga w Stolinie

W getcie nie było prawie żadnego jedzenia. Żydzi pracujący na zewnątrz mogliby zakraść coś do swoich kieszeni. Według wspomnień, wiosną w piwnicy jednego z domów udało się na jakiś czas ukryć krowę. Praktycznie nie było czym ją karmić, a niewielką ilość mleka, które dawała, wspierał starszy rabin Perlov.

Co miesiąc sądownictwo było zobowiązane do płacenia podatku w wysokości 10 rubli od osoby i przedstawiania zaświadczenia o liczbie osób żyjących. Każdego dnia więźniowie gett byli zmuszani do kopania rowów kilka kilometrów od Stolina w Folkwarku Dolin. Mistrzowie (garncarze, stolarze) byli zmuszani do pracy prawie przez całą dobę.

Codziennie z głodu i wyczerpującej pracy umierało do 12 osób. To trwało do września.

Likwidacja getta. Padły strzały w trakt Stasin

Rankiem 11 września 1942 r. wszyscy Żydzi z getta zostali wypędzeni na Rynek Główny. Ludzie zostali ustawieni w szeregi po 1000 osób i wywiezieni na północno-wschodnie obrzeża miasta. Tam, przez pola, prowadziły do miejsca zbrodni - ogromnego wykopu fundamentowego o wymiarach 300 na 100 metrów i do 10 metrów głębokości w lesie Stasińskiego.

Miejsce wykonania

Wielu wyczerpanych straciło przytomność po drodze, a policja na końcu kolumny odciągnęła ich na bok i strzeliła im w tył głowy. Ciała zabitych w wózkach również zostały zabrane do wykopu. Przed wykopem kazano ludziom rozebrać się i złożyć ubrania i buty osobno. Potem Żydów spuszczono do dołu, zmuszono do leżenia w szeregu z opuszczonymi głowami, a SS-mani chodzili po ich ciałach i strzelali do nich z karabinów automatycznych. W ciągu dwóch dni, 11 i 12 września, wszyscy więźniowie getta w Stolinie - około 7000 osób - zostali zabici.

W książce "Pamięć. Stolinski Ranny wskazuje, że część rannych udało się wydostać z dołu w nocy. Ukrywali się w lesie na polskim cmentarzu, ale zostali tam znalezieni i rozstrzelani. W piątej kolumnie, która była prowadzona przed zachodem słońca, było wielu młodych Żydów. Niektórzy z nich spieszyli się do ucieczki. Wielu Niemcom udało się zastrzelić wielu, ale niektórym udało się uciec. Kiedy po tej ucieczce Niemcy zebrali ciała zmarłych, znaleźli też ciało zmarłych SS.

Strzelaniny odbywały się od 1942 do lipca 1944 roku. Oprócz Żydów zabijano tu również mieszkańców innych narodowości.

Archiwum Pińskie zachowało "Ustawę o zbrodniach popełnionych przez najeźdźców hitlerowskich w powiecie stolińskim", sporządzoną 14 kwietnia 1945 roku. Komisja, która opracowała ustawę, stwierdziła, że w ciągu tych lat w trakcie Stasino zostało zastrzelonych łącznie 12 500 osób. Jest to jeden z największych grobów ludności cywilnej na Białorusi.

Dziś na traktie Stasino wzniesiono dwa pomniki. Jedna jako otwarta księga została wzniesiona we wrześniu 1993 r. na polecenie kijowskiej gminy żydowskiej.

Druga - rzeźba kobiety z dzieckiem - została wykonana i zainstalowana na zlecenie Powiatowego Komitetu Wykonawczego w Stolinie w 1969 roku.

Aby dostać się do zabytków należy jechać od Stolina autostradą P88 w kierunku Dawida-Gorodki. Za wsią Mankovichi będzie zjazd w prawo ze znakiem.